Wiek XVII przebiegał pod znakiem modernizacji wojsk carskich. Przechodzono ze starych systemów opartych na pułkach i sotniach na nowy system regimentowy oparty na wzorcach zachodnich. Wiązało się to m.in. z wprowadzeniem nowych rodzajów wojsk wzorowanych na formacjach zachodnioeuropejskich, powiększano stany liczebne armii, rozwijano i unowocześniano artylerię.
Był to także okres ekspansji terytorialnej państwa moskiewskiego i nieustannych wojen z sąsiadami - Rzeczpospolitą, Szwecją, Turcją i Tatarami Krymskimi. Wojsko rosyjskie w XVII wieku było armią, która łączyła cechy wojskowości wschodniej i zachodnioeuropejskiej. Istniał w Rosji, podobnie jak w Rzeczypospolitej, podział na wojsko narodowe ? ?starego stroja? (jazda bojarska, strzelcy) i cudzoziemskie - ?nowogo stroja? (rajtaria, dragonia, piechota sołdatska). W wyniku przekształceń armii formacje narodowe z końcem XVII wieku odgrywały już rolę marginalną, trzonem armii polowej stały się zaś pułki ?nowogo stroja?. Dużą uwagę przywiązywano w Rosji do systemu obronnego na południowych rubieżach kraju, gdzie nieustannie dochodziło do najazdów tatarskich. Znajdował się tutaj system umocnień, twierdz i punktów umocnionych obsadzonych wojskiem (tzw. ?zasieczna czerta?), który miał zapobiec najazdom. Podobnie jak w przypadku Rzeczypospolitej najazdy tatarskie z I połowy XVII w. często kończyły się zniszczeniem sporych połaci kraju i uprowadzeniem wielotysięcznego jasyru. W systemie tym bardzo ważną role odgrywały takie formacje jak strzelcy, dragoni i kozacy grodowi.
Strzelec moskiewski. Grafika autorstwa Marka Szyszko
Reorganizacja armii, która rozpoczęła się w latach 30-stych zakończyła się dopiero za panowania Piotra I. Charakterystyczna dla armii moskiewskiej była jej liczebność, przejawiająca się w możliwości zmobilizowanie nawet ponad 100-tysięcznej armii, wspartej przez kontyngenty narodów podbitych (Tatarzy kazańscy, astrachańscy, Mordwini, Baszkirzy itd.) lub posiłki kozackie z nad Donu (Kozacy Dońscy i Jaiccy), a w drugiej połowie wieku także z Ukrainy. W czasie wojny z Rzeczpospolitą z lat 1654-1667 istniały równolegle dwa systemy ? stary oparty na sotniach i nowy oparty na rotach i pułkach. Oddziały tradycyjne wciąż odgrywały pewną rolę na polu bitwy, chociaż o sile i skuteczności poszczególnych armii decydowały już pułki rajtarii, piechoty czy dragonii. Pierwsze pułki sołdatskie, rajtarskie i dragońskie pojawiły się w okresie wojny z Rzeczpospolitą o Smoleńsk w latach 1632-1634. Wojna ta zakończyła się dla Rosji klęską (pokój w Polanowie 1634), ale już kolejna wojna rozpoczęta w 1654, a zakończona dopiero w 1667 roku (rozejm w Andruszowie) była dla Rosji zwycięska. Rezultatem zmagań były poważne straty terytorialne Rzeczypospolitej i ostateczna rezygnacja z aktywnej polityki na Wschodzie. Tymczasem Rosja rozciągnęła swoje wpływy na Ukrainie i od tej pory uzyskała widoczną przewagę militarną nad Rzeczpospolitą. W latach 1656-1658 toczyła się także wojna Rosji ze Szwecją zakończona pokojem w Kardas (1661). W II połowie wieku do wojen z państwem polsko-litewskim już nie doszło, Rosja zmagała się natomiast w latach 1674-1681 z Turcją, a w latach 1686-1700 z Turkami i Tatarami w ramach Ligi Świętej. W I wojnie rosyjsko-tureckiej godna uwagi była zwłaszcza obrona Czehryna z lat 1677-1678, natomiast w II wojnie zwanej także azowską nieudane wyprawy na Krym (tzw. ?pochody krymskie?) z 1687 i 1689 oraz próba zdobycia Azowa w latach 1695-1696. Siły zbrojne Rosji były już wówczas bardzo liczne i stosunkowo nowoczesne oparte na pułkach ?nowogo stroja?. Zmniejszała się także liczba cudzoziemców, którzy jeszcze w połowie wieku stanowili w armii carskiej znaczny odsetek. O mocarstwowości Rosji przekonało ostatecznie panowanie Piotra I i Wielka Wojna Północna (1700-1721), gdy przestarzałe formacje sięgające jeszcze XVI wieku (strzelcy i jazda szlachecka) zniknęły całkowicie.
Marcin Gawęda
